Jak leczyć alergiczny nieżyt nosa? Przyczyny i objawy ANN

Jednym z najczęściej występujących schorzeń o podłożu alergicznym jest alergiczny nieżyt nosa, nazywany potocznie katarem siennym. Choroba kojarzy się przede wszystkim z okresem wiosennym i alergią na pyłki roślin. Jednak u niektórych osób uczulonych na alergeny, takie jak roztocza kurzu domowego czy sierść, objawy mogą utrzymywać się przez cały rok. W każdej sytuacji kluczowe jest ustalenie konkretnego czynnika, na który jesteśmy uczuleni i włączenie odpowiedniej terapii. Dowiedz się więcej o tej przypadłości i sposobach jej leczenia! 

Czym właściwie jest alergiczny nieżyt nosa? 

Jak sama nazwa wskazuje, alergiczny nieżyt nosa (ANN) jest schorzeniem o podłożu alergicznym, objawiającym się głównie w obrębie jam nosowych i/lub zatok. Bywa określany jako katar alergiczny lub sienny. W rzeczywistości jednak jest to zapalenie błony śluzowej nosa (niekiedy także zatok), co wiąże się z wieloma innymi objawami poza samą nadprodukcją wydzieliny nosowej.

Schorzenie może dotyczyć osób w każdym wieku – diagnozuje się alergiczny nieżyt nosa u dzieci, nastolatków, osób dorosłych i seniorów. Nawet co piąta osoba w Polsce skarży się na objawy. Wskutek rozwoju aglomeracji miejskich obserwuje się wzrost częstości zachorowań i to u coraz młodszych osób.

Istotą alergicznego nieżytu nosa jest zapalenie błony śluzowej jam nosowych i/lub zatok, prowadzące do rozszerzenia naczyń krwionośnych i wycieku wydzieliny. Natomiast bezpośrednią przyczyną takich zmian jest niewłaściwa, wzmożona reakcja układu immunologicznego na kontakt z alergenem (czynnikiem uczulającym). Alergenem są antygeny zewnątrzpochodne – białka lub glikoproteiny zawarte zwykle na powierzchni cząsteczek pochodzących z zewnątrz, pochodzenia roślinnego lub zwierzęcego, a także substancje chemiczne, np. leki. Reakcja uczuleniowa pojawia się w wyniku nieprawidłowej oceny takich elementów przez układ immunologiczny – są rozpoznawane jako potencjalne zagrożenie i w celu ich usunięcia z ustroju organizm inicjuje szereg reakcji obronnych, ze wzmożonym wydzielaniem mediatorów zapalnych włącznie.

To właśnie uwalnianie przeciwciał i niektórych substancji odpowiada za objawy alergicznego zapalenia błony śluzowej nosa – napływają one przez naczynia krwionośne, powodując przekrwienie, ścieńczenie i obrzęk błon, co generuje kolejne symptomy. Przy czym alergiczny nieżyt nosa można podzielić w zależności od mechanizmów na reakcję IgE-zależną i IgE-niezależną. Najczęściej schorzenie to występuje z udziałem przeciwciał IgE (immunoglobulin E). 

Jakie są najczęstsze objawy alergicznego nieżytu nosa? 

Do typowych objawów alergicznego nieżytu nosa należą:

• wodnisty katar,
• kichanie, często wielokrotne,
• uczucie zatkanego nosa,
• świąd nosa, a także gardła,
• pogorszenie lub utrata węchu.

Podstawowym objawem alergicznego nieżytu nosa jest wyciek wodnistej wydzieliny. Jest ona skutkiem stanu zapalnego błony śluzowej i rozszerzenia naczyń krwionośnych. Celem wycieku z nosa jest wychwycenie obcych cząsteczek i ochrona błon wyściełających górne drogi oddechowe. Wydzielina taka zwykle jest przezroczysta, ale gdy przed dłuższy czas zalega w jamach nosowych i zatokach, może stawać się ciemniejsza i przypominać katar infekcyjny.   

Dodatkowo chorzy kichają, często salwami. Obrzęk błony śluzowej nosa powoduje uczucie zatkania, a także upośledzenie lub nawet przejściową utratę zmysłu powonienia. Chorzy często więc mają osłabiony węch, a to może skutkować także utratą apetytu. Wodnista wydzielina zwykle spływa po tylnej ścianie gardła, co może odpowiadać za ból gardła czy przewlekły kaszel. Ponadto choroba może wymuszać oddychanie przez nos, co także odpowiada za drażniący kaszel, jak również uczucie suchości w jamie ustnej. 

Do symptomów alergicznego nieżytu nosa należą także objawy oczne. Choroba często współwystępuje z alergicznym zapaleniem spojówek, którego głównym objawem jest zaczerwienienie i świąd spojówek oczu, niekiedy również wrażliwość na światło i obrzęk powiek. Czasem chorobie mogą towarzyszyć symptomy ogólnoustrojowe, takie jak osłabienie, stany podgorączkowe czy bóle głowy i uczucie ucisku między oczami.

W części przypadków choroba występuje jednocześnie także z innymi schorzeniami alergicznymi. Zalicza się do nich astmę oskrzelową, nieco rzadziej atopowe zapalenie skóry i alergię pokarmową. 

Nadmiar wodnistej wydzieliny może też utrudniać odpoczynek i być przyczyną zaburzeń snu, a to wpływa negatywnie na jakość życia. Niejednokrotnie osoba cierpiąca na katar alergiczny uskarża się także na zaburzenia koncentracji, problemy z pamięcią oraz inne symptomy wynikające głównie z deficytu snu. 

Przyczyny alergicznego nieżytu nosa i rodzaje alergenów 

Alergiczny nieżyt nosa może mieć charakter sezonowy lub całoroczny, w zależności od tego, jaki alergen uczula daną osobę. W pierwszym przypadku przyczyną zwykle są alergeny wziewne, takie jak pyłki roślin lub zarodniki grzybów. Wśród pyłków uczulają głównie trawy i zboża, ale też drzewa. Stężenie alergenów jest wysokie zwłaszcza w okresie kwitnienia niektórych roślin, czyli najczęściej wiosną, latem i jesienią. Są one najbardziej dokuczliwe w suchą i wietrzną pogodę, kiedy mogą być przenoszone na bardzo dalekie odległości. W zależności od czasu narażenia na alergen, a raczej występowania objawów, wyróżnia się okresowy i przewlekły alergiczny nieżyt nosa. W pierwszym przypadku symptomy występują rzadziej niż 4 dni w tygodniu i utrzymują się poniżej miesiąca. Natomiast przy schorzeniu przewlekłym alergeny wywołują objawy częściej niż 4 razy w tygodniu i przez okres ponad 4 tygodni. 

W ustaleniu, na jakie konkretnie pyłki jest uczulona dana osoba, pomaga określenie terminu, w jakim objawy ulegają nasileniu, ponieważ każda roślina ma swój okres pylenia. I tak, objawy wiosenne wskazują przede wszystkim na uczulenia na leszczynę, olszę, topolę, dąb czy brzozę. W okresie letnim natomiast najbardziej pylą trawy i grzyby z rodzaju Alternaria i Cladosporium. W przypadku alergii na pyłki objawy są nasilone wyłącznie w danym okresie pylenia i tylko wtedy można włączyć przejściowo leczenie objawowe.

W przypadku innych alergii leczenie często musi trwać cały rok, bo i alergen odpowiedzialny za objawy występuje w podobnym nasileniu cały czas. Przykładem mogą tu być alergie na roztocza kurzu domowego – pajęczaki bytujące w kurzu i żywiące się m.in. martwym naskórkiem. Stosunkowo często diagnozuje się także alergię na sierść zwierząt, a dokładniej białka obecne w ślinie i wydzielinie gruczołów łojowych znajdujących się w skórze. Osiadają się one na sierści i wraz z nią są roznoszone po mieszkaniu, przez co alergik ma niemal stały kontakt z uczulającym go czynnikiem. 

Pamiętajmy, że przyczyną alergicznego nieżytu nosa mogą też być alergeny pokarmowe. Objawy ze strony nosa i zatok mogą wystąpić po spożyciu różnych pokarmów, najczęściej zawierających białka mleka krowiego, jajka, orzechy, pszenicę, owoce morza czy warzywa i owoce. Przy uczuleniu na alergeny pokarmowe nieco częściej pojawiają się objawy skórne oraz trawienne, ale zapalenie śluzówki nosa również zdarza się stosunkowo często.   

Powikłania po przewlekłym nieżycie nosa 

Mogłoby się wydawać, że alergiczny nieżyt nosa to tylko katar. Choroba może jednak przyjmować ostry przebieg i znacząco wpływać na funkcjonowanie pacjenta w ciągu dnia. Zdarza się, że objawy uniemożliwiają wykonywanie pracy zawodowej i codziennych, domowych czynności. Natomiast jeśli utrzymują się przewlekle lub nie są właściwie łagodzone, może dochodzić do powikłań.

W gromadzącej się wydzielinie nosowej mogą zalegać wirusy i bakterie, a to zwiększa ryzyko nadkażeń odpowiedzialnych m.in. za zapalenie zatok przynosowych. Alergicy są też narażeni na zapalenie ucha środkowego. W takich przypadkach drobnoustroje najczęściej przedostają się do gardła przez trąbkę Eustachiusza (słuchową).  

W przypadku przewlekłego schorzenia może dochodzić również do zmian w strukturze błony śluzowej. Możliwe jest m.in. występowanie polipów. 

Diagnostyka alergicznego nieżytu nosa

Alergiczny nieżyt nosa rozpoznaje się na podstawie objawów klinicznych. Najważniejsza jest jednak identyfikacja czynnika alergizującego, której najczęściej dokonuje się na podstawie punktowych testów skórnych. Polegają one na obserwacji zmian skórnych, które powstają po nałożeniu na nią alergenów i wykonaniu drobnego nakłucia. Wystąpienie zaczerwienienia i powstanie bąbla pokrzywkowego świadczy o reakcji alergicznej na dany alergen. Wśród metod diagnostycznych wymienia się także oznaczenie stężenia IgE w surowicy oraz donosową próbę prowokacyjną. Niekiedy zalecane jest też wziernikowanie nosa (rynoskopia).  

Przyczynowe zwalczanie kataru siennego – unikanie alergenów 

Podstawą przyczynowego leczenia alergicznego nieżytu nosa jest unikanie ekspozycji na uczulający nas alergen, co w większości przypadków jest bardzo trudne. Osoby uczulone na pyłki musiałyby w okresie wiosenno-jesiennym unikać wychodzenia z domu, a i to nie wystarcza, ponieważ pyłki przenoszą się wraz z powietrzem na duże odległości i mogą przedostawać się do mieszkania. Zaleca się więc, aby chociaż starać się unikać aktywności na otwartej przestrzeni, zwłaszcza w suche, wietrzne dni, kiedy stężenia alergenów w powietrzu są największe. Wietrzenie domu najlepiej zaplanować wczesnym rankiem lub późnym wieczorem, kiedy pyłki zaczynają osiadać. 

Natomiast w przypadku alergii na roztocza bardzo ważna jest dbałość o porządek w mieszkaniu. Alergicy powinni zrezygnować z wykładzin i grubych zasłon, w których gromadzi się duża ilość kurzu. Należy też regularnie czyścić wszystkie powierzchnie, najlepiej z użyciem pary wodnej. 

W części przypadków pomocna okazuje się także immunoterapia, potocznie określana jako odczulanie. W uproszczeniu metoda ta polega na podawaniu alergenu w niewielkich dawkach, stopniowo zwiększanych, co ma na celu zwiększenie tolerancji na niego. Stosowane preparaty podaje się w formie iniekcji lub środków doustnych – tabletek lub kropli. Terapia taka jest długotrwała, ale w wielu przypadkach pozwala osiągnąć zadowalający efekt terapeutyczny.   

Objawowe leczenie alergicznego nieżytu nosa

Podstawą farmakologicznego leczenia objawów jest stosowanie glikokortykosteroidów, miejscowych, donosowych. Działają one łagodząco zarówno na objawy zapalenia błony śluzowej jamy nosowej, jak i spojówek, jednak na maksymalny efekt ich działania trzeba czekać dość długo. Poprawa jest widoczna już 7–36 h po pierwszym podaniu leku, jednak pełny efekt terapeutyczny osiągają dopiero po kilku dniach stosowania. Można je bezpiecznie stosować przez dłuższy okres. Jeśli przebieg alergicznego nieżytu nosa jest wyjątkowo ciężki, można sięgnąć także po glikokortykosteroidy doustne.

Drugą grupą leków stosowanych w alergiach, także alergicznym nieżycie nosa, są leki przeciwhistaminowe, czyli H1-blokery. Przyjmuje się je głównie doustnie, choć trzeba pamiętać o ich działaniach niepożądanych, takich jak senność czy zaburzenia koncentracji. U osób prowadzących pojazdy i aktywnych zawodowo preferuje się leki nowszej generacji (np. desloratadyna, bilastyna), które wykazują mniej nasilone działania niepożądane.

Zgodnie ze standardami diagnostycznymi i terapeutycznymi leczenia tej przypadłości niekiedy zastosowanie znajdują również zabiegi chirurgiczne. Stosuje się je głównie w przypadku powikłań w postaci polipów i ograniczonej drożności przewodów nosowych. 

Częstym błędem alergików jest długotrwałe stosowanie leków obkurczających naczynia błony śluzowej nosa, takich jak pseudoefedryna, ksylometazolina czy oksymetazolina. Pacjenci często je stosują, bo ich efekt działania jest bardzo dobry i szybki. Niestety używanie ich przez okres dłuższy niż 5 dni prowadzi do spadku skuteczności, zaniku nabłonka w nosie, w tym węchowego, i krwawień.  

Czy przy tym schorzeniu pomogą domowe sposoby na katar? 

Nie istnieją domowe metody, które pozwoliłyby na wyleczenie alergii, jednak wiele naturalnych sposobów wspiera łagodzenie objawów. Przede wszystkim drogi oddechowe warto regularnie oczyszczać, tak aby uniknąć gęstnienia i zalegania wydzieliny. Pomocne jest więc m.in. płukanie nosa roztworem soli fizjologicznej lub wody morskiej. Stosowane są również inhalacje i nebulizacje. Zaletą takich metod jest możliwość ich zastosowania u osób w każdym wieku, także dzieci i kobiet w ciąży. Ponadto fizjologiczne roztwory mogą być stosowane przez długi okres, dlatego warto z nich korzystać, zwłaszcza jeśli objawy ze strony gardła i nosa występują przewlekle. Należy też dbać o zachowanie optymalnego nawilżenia powietrza oraz spożywać dużą ilość płynów, które nawilżą błonę śluzową gardła.