Przyczyny i objawy alergii pokarmowych u dzieci

Alergie pokarmowe to jedna z patologii, która wzbudza obawy młodych rodziców. Każde zaczerwienienie czy zmianę skórną zaczynają łączyć ze spożytym przez dziecko pokarmem. Najważniejsze jest jednak, aby zróżnicować alergię i nietolerancję pokarmową i stosować się do zasad odpowiedniego żywienia niemowląt, minimalizując ryzyko ich wystąpienia. Jakie objawy mogą występować w alergii pokarmowej? Co robić po jej stwierdzeniu?

Czym jest alergia pokarmowa?

Alergia pokarmowa to niepożądana reakcja organizmu na konkretną substancję, angażująca układ immunologiczny. Charakteryzuje się powtarzalnością (układ odpornościowy reaguje w podobny sposób za każdym razem po spożyciu alergenów pokarmowych). Występuje u kilku procent populacji. Wśród pokarmowych alergii u dziecka do najczęstszych zalicza się uczulenie na jajka i mleko (szczególnie krowie), a wśród dorosłych: owoce morza, ryby, pomidory, seler, orzechy (zwłaszcza orzeszki ziemne), soję, zboża, cytrusy, a także niektóre przyprawy. Za nieprawidłową reakcję organizmu po kontakcie z alergenem odpowiedzialne mogą być:

• przeciwciała IgE – związane są z alergią objawiającą się bardzo szybko, zazwyczaj niemal natychmiast po spożyciu alergizującego pokarmu (tzw. alergia IgE-zależna);
• przeciwciała IgG i IgM – alergia IgE-niezależna, typ cytotoksyczny;
• swoiste przeciwciała IgG – alergia IgE-niezależna, typ immunologiczny (może powodować m.in. zapalenie jelit);
• limfocyty T – łączą się z alergenem, co wywołuje stan zapalny, alergia IgE-niezależna, typ komórkowy.

Alergie IgE niezależne są szczególnie trudne do rozpoznania, ponieważ reakcja na alergen nie jest natychmiastowa. Może ona pojawiać się po kilku godzinach, a nawet dniach.

Opóźniona postać alergii pokarmowej

Alergia pokarmowa najczęściej kojarzy się z natychmiastową reakcją po spożyciu alergenu. Ten typ alergii uważany jest za najłatwiejszy w rozpoznaniu. Dziecko może jednak cierpieć na jej opóźnioną postać. Mogą na nią wskazywać dolegliwości ze strony przewodu pokarmowego lub układu oddechowego, a także zmiany skórne o nieokreślonej przyczynie. Do przyczyn opóźnionej postaci alergii należą między innymi:

• zła dieta, w tym nadmiar cukrów i produktów wysokoprzetworzonych, 
• nadmiernie higieniczny styl życia (układ immunologiczny dziecka nie może rozwijać się prawidłowo), 
• niedokładne przeżuwanie pokarmów i popijanie ich zbyt dużą ilością płynów (zaburza to procesy trawienia),
• obecność pasożytów (mogą wywoływać stan zapalny śluzówki),
• zaburzenia składu mikroflory jelit,
• niedobór witaminy D. 

Niekiedy reakcje alergiczne mogą być wywoływane również przez tzw. LGS, czyli leaky gut syndrome (zespół przepuszczalności bariery jelitowej). Rozszczelnienie jelita powoduje przedostawanie się niestrawionych cząstek pokarmu, a także szkodliwych drobnoustrojów, toksyn czy nawet pasożytów. 

Charakterystyczną cechą opóźnionej reakcji alergicznej jest zależność reakcji alergicznej, a przede wszystkim jej intensywności, od ilości przyjętego alergenu. Jej symptomy mogą być mało charakterystyczne. Do najczęstszych należą zmiany skórne, problemy ze strony układu pokarmowego, przewlekłe zmęczenie, bóle i zawroty głowy, bóle mięśni i stawów, ogólne złe samopoczucie (psychiczne i fizyczne), zmiany skórne, wahanie nastroju, a czasem nawet pogorszenie wzroku.

Opóźniona postać alergii pokarmowej, nazywana również IgE-niezależną, zwykle jest trudna do zdiagnozowania. Jednym z praktykowanych sposobów jej rozpoznawania jest oznaczanie swoistych przeciwciał IgG we krwi, metoda ta nie zyskała jednak pozytywnej opinii Polskiego Towarzystwa Alergologicznego. Niektóre laboratoria wykonują również testy cytotoksyczne, jednak i one nie są zalecane przez alergologów. Pomocne we wprowadzeniu suplementacji łagodzącej objawy mogą być testy mikroflory jelitowej, nie pozwalają one jednak na rozpoznanie dokładnego alergenu. Dotychczas największą skuteczność w rozpoznawaniu alergizującej żywności wykazuje dieta eliminacyjna. Potencjalne alergeny ustalane są przez lekarza w zebranym od pacjenta w wywiadzie. Określone produkty należy wyeliminować z diety na ok. 6 tygodni. Dopiero po tym czasie możliwe jest stwierdzenie, czy to właśnie one wywołały objawy. Niestety, metoda ta wymaga wiele wytrwałości i samodyscypliny, co w przypadku dzieci może być dużą trudnością. 

Zdiagnozowanie alergii pokarmowej jest jednak niezwykle istotne, ponieważ nieleczona może prowadzić do poważnych problemów zdrowotnych, takich jak cukrzyca typu II i insulinooporność, nadciśnienie, miażdżyca, anemia, schorzenia zapalne jelit, depresja, atopowe zapalenie skóry czy otyłość.

Przyczyny alergii pokarmowej

Alergia pokarmowa może mieć różne źródła. Chociaż najczęściej ujawnia się w dzieciństwie ze względu na niedojrzałość układu immunologicznego i zwiększoną podatność organizmu na choroby alergiczne, może ona pojawić się w każdym wieku. Co więcej, dość często alergie pokarmowe ustępują wraz z wiekiem. Zazwyczaj u podstaw alergii leżą uwarunkowania genetyczne. Uważa się też, że wpływ na jej powstawanie mają również czynniki środowiskowe, takie jak dieta (produkty wysokoprzetworzone czy owoce egzotyczne) i zanieczyszczenie środowiska.

Czym różnią się alergia i nietolerancja pokarmowa?

Alergia pokarmowa oraz nietolerancja pokarmowa bardzo często są ze sobą mylone. Nic w tym dziwnego, na pierwszy rzut oka trudno jest rozróżnić, choćby ze względu na zbliżone objawy. Jednak, wbrew pozorom, te dwie przypadłości różnią się od siebie w dość istotnych kwestiach. 

Podstawową różnicą między alergią a nietolerancją pokarmową jest to, że w przypadku alergii dochodzi do nieprawidłowej odpowiedzi immunologicznej, czyli odpornościowej, niedojrzałego układu odpornościowego dziecka. Wiąże się to z tym, że reakcje alergiczne, w porównaniu do zwykłych nietolerancji, mogą mieć bardzo burzliwy przebieg, ze wstrząsem anafilaktycznym włącznie. Na szczęście są one rzadsze od nietolerancji pokarmowych. Nietolerancje są najczęściej spowodowane zaburzeniami funkcjonowania enzymów rozkładających konkretne składniki pokarmowe. W ich przypadku nie dochodzi do poważnych powikłań, a objawy są zwykle znacznie mniej nasilone.

Pierwsze objawy zarówno alergii, jak i nietolerancji pokarmowej pojawiają się zwykle w pierwszych miesiącach życia. Alergie ustępują przeważnie w ciągu kilku lat – w związku z osiągnięciem dojrzałości układu immunologicznego przez dziecko. Nietolerancje danych pokarmów mogą również zanikać z czasem lub utrzymywać się nawet do końca życia.

Objawy alergii pokarmowych u dzieci

Pierwszymi symptomami może być często łączona z wieloma innymi zaburzeniami zmiana zachowania dziecka, które staje się apatyczne lub nadpobudliwe. Do charakterystycznych objawów ze strony układu pokarmowego należą: 

• zaburzenia łaknienia, 
• obfite ulewanie, 
• kolki jelitowe, 
• bóle brzucha, 
• wymioty, 
• biegunki,
• zaparcia. 

Mimo że pojęcie alergii pokarmowej kojarzy się przede wszystkim z objawami ze strony układu pokarmowego, to tak naprawdę mogą one dotyczyć każdego układu narządów. Objawy skórne mogą przyjmować formę atopowego zapalenia skóry, czyli zmian lokalizujących się przede wszystkim w okolicach zgięć łokciowych i kolanowych czy swędzących pokrzywek. Spośród symptomów skórnych można wymienić także wysypkę i świąd. 

Dość często zdarzają się także objawy ze strony układu oddechowego, takie jak przewlekła wydzielina z nosa, która bardzo często mylona jest z błahymi infekcjami lub przewlekłym zapaleniem zatok. Alergia na pokarmy może też wiązać się z epizodami depresyjnymi, anemią czy zmniejszeniem masy ciała.

Wstrząs anafilaktyczny przy alergii pokarmowej

Najgroźniejszą reakcją alergiczną jest bez wątpienia wstrząs anafilaktyczny. W jego trakcie dochodzi do nagłego obniżenia ciśnienia krwi, na początku mogą też pojawić się zmiany na skórze w postaci pokrzywki. Do najczęstszych objawów należą: kołatanie serca, zawroty głowy i uczucie silnego osłabienia, nudności, wymioty, ból brzucha, silna chrypka, kaszel, nieżyt nos oraz obrzęk tkanek gardła, który utrudnia oddychanie. Ostatni z objawów jest niezwykle niebezpieczny i może doprowadzić nawet do zgonu. 

Wstrząs anafilaktyczny można rozpoznać również po bladej, spoconej, zimnej skórze. Ta niezwykle silna reakcja alergiczna pojawia się najczęściej na kilka minut lub nawet sekund po spożyciu alergenu, a jej objawy nierzadko ustępują samoistnie. Warto przy tym pamiętać, że może ona nawracać, co oznacza, że jej symptomy pojawiają się ponownie nawet po upływie 72 godzin, mimo że dotknięta nią osoba nie miała ponownego kontaktu z alergenem. 

Jeżeli zauważysz u dziecka objawy, natychmiast zadzwoń po pogotowie. Zaleca się też, aby każdy chory zawsze miał przy sobie adrenalinę, którą podaje się od razu po wystąpieniu wstrząsu. Jeśli dziecku zostały przepisane tabletki, należy jak najszybciej je podać, jednak wyłącznie pod warunkiem, że jest ono przytomne.

Diagnostyka alergii pokarmowych u dzieci

Diagnostyka alergii pokarmowych zawsze rozpoczyna się od dokładnego wywiadu z pacjentem, a w przypadku dziecka z jego prawnym opiekunem. Warto wcześniej zastanowić się, jakie objawy pojawiały się po zjedzeniu danego produktu, jak wyglądały i jak szybko można było je dostrzec. Lekarz może także zadawać pytanie na temat innych alergii lub występowania podobnych przypadłości w rodzinie. W dalszym postępowaniu lekarz może zalecić kolejne testy, np.:

• oznaczenia alergenowo-specyficznej IgE, które określają obecność oraz ilość danych przeciwciał we krwi pacjenta;
• testy skórne, polegające na nanoszeniu preparatów z alergenem na obszary skóry lub płytko pod nią i obserwowanie reakcji tkanek;
• próby prowokacyjne, podczas których pacjentowi podaje się potencjalny alergen.

Dwa ostatnie testy dla bezpieczeństwa pacjenta zawsze powinny być wykonywane w obecności lekarza i w odpowiednich warunkach umożliwiających ewentualną natychmiastową pomoc.

Co najczęściej wywołuje alergię pokarmową?

Chociaż alergenem może być właściwie każdy pokarm, niektóre z nich uczulają wyjątkowo często. Należą do nich:

• białko mleka krowiego,
• jaja kurze,
• ryby i owoce morza (szczególnie skorupiaki),
• pszenica,
• soja,
• orzechy (szczególnie orzeszki ziemne).

Leczenie alergii pokarmowych

Najważniejszą formą leczenia alergii pokarmowej jest identyfikacja czynnika sprawczego i wprowadzenie diety eliminacyjnej. W sytuacji gdy młodzi rodzice wprowadzają do diety dziecka wiele składników naraz, może się to okazać niezwykle trudne, dlatego tak istotne jest, aby żywność uzupełniającą wprowadzać w odstępach czasu i w małych ilościach. Jeśli istnieje problem z identyfikacją czynnika, trzeba wyeliminować wszystkie ostatnie wprowadzone pokarmy i stopniowo przywracać je do diety, obserwując, czy wystąpią objawy. U niemowląt na mieszankach mlecznych można zastosować specjalne produkty hipoalergiczne.

Jak zminimalizować ryzyko wystąpienia alergii pokarmowych?

Aby zminimalizować ryzyko wystąpienia alergii pokarmowych u dziecka, trzeba ściśle przestrzegać zasad żywienia, zwłaszcza w 1. roku życia. Według zaleceń Światowej Organizacji Zdrowia dziecko powinno być karmione wyłącznie piersią co najmniej do 6. miesiąca swojego życia. Wprowadzanie pierwszych pokarmów uzupełniających jeszcze w okresie karmienia piersią pozwala zminimalizować ryzyko wystąpienia alergii pokarmowej.

Dodatkowo niezwykle istotna jest kolejność wprowadzania pokarmów, tak by te o największym potencjale alergizującym były wprowadzone jak najpóźniej. Zaleca się, aby orzechy czy skorupiaki zostały wprowadzone wręcz po ukończeniu 2. roku życia.

Jak już wspomniano wyżej, nowe pokarmy należy wprowadzać w co najmniej kilkudniowych odstępach i w małych ilościach, aby w razie wystąpienia nietolerancji czy alergii nie mieć trudności z identyfikacją czynnika sprawczego.